Geceler uzayıp saatleri geri alma zamanı geldiğinde, en azından bir saat fazla uyuyabileceğimiz düşüncesiyle kendimizi avutabiliriz; yorganın altına biraz daha gömülmek kulağa hoş geliyor. Sonuçta akşamları bir saat fazladan zaman kazanmak harika bir şey gibi. Yapılabilecek onca şeyi düşünsenize…
Ancak araştırmalar, bu durumun göründüğü kadar harika olmayabileceğini gösteriyor.
Bazı çalışmalar, sonbaharda saatlerin geri alınmasıyla depresif dönemlerin artması arasında bir bağlantı olduğunu öne sürüyor.
Olumlu tarafından bakarsak, saatleri geri almak, sağlığımız açısından saatleri ileri almaktan daha az zararlı görünüyor.
Çünkü baharda saatleri ileri almak; kalp krizi, inme ve trafik kazalarında artışla ilişkilendiriliyor.
Biraz geriye gidelim.
Yaz saati uygulaması, Birinci Dünya Savaşı sırasında 1916 yılında İngiltere’de enerji tasarrufu sağlamak ve gündüz ışığından daha fazla yararlanmak amacıyla ilk kez uygulanmaya başladı.
Buna göre, her yıl Mart ayının son Pazar günü saatler bir saat ileri, Ekim ayının son Pazar günü ise bir saat geri alınıyor.
Bu sadece İngiltere’ye özgü bir uygulama değil; yaklaşık 70 ülke ve dünya nüfusunun dörtte biri yaz saati uygulamasını sürdürüyor. Türkiye bunlardan birisi değil.
ABD’de yaz saati uygulaması 1966’da resmiyet kazandı.
Günümüzde orada saatler Mart ayının ikinci pazar günü ileri, Kasım ayının ilk Pazar günü geri alınıyor.
Son yıllarda yapılan araştırmalar, bu saat değişikliklerinin insan sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yaratabileceğini gösteriyor.
En güçlü bulgular, baharda saatlerin ileri alınmasıyla ilgili.
Çünkü bu durum sabahları karartırken, günler, ise uzatıyor ve insanlardan bir saatlik uykularını çalıyor.
2014 yılında ABD’de yapılan bir araştırma, saatlerin ileri alındığı Pazar gününü izleyen Pazartesi günü kalp krizi nedeniyle hastaneye başvuran kişi sayısının arttığını ortaya koydu.
İsveç, Hırvatistan, Almanya, Brezilya, Finlandiya ve Meksika’da yapılan araştırmalarda da benzer sonuçlar elde edildi.
Tüm bu çalışmaları bir araya getiren bir meta-analiz, baharda yaz saati uygulamasına geçildikten sonra kalp krizi vakalarının ortalama olarak yüzde 4 oranında arttığını hesapladı.
Bu kadarla da bitmiyor.
Başka araştırmalar, saatlerin ileri alınmasını izleyen haftalarda inme vakalarının arttığını gösteriyor.
Akşamları daha fazla ışık almanın ruh sağlığı açısından faydalı olabileceğini düşünebilirsiniz, ancak bu da tartışmalı.
2020’de yapılan bir araştırma, yaz saati uygulamasına geçişin depresyon, kaygı bozuklukları ve madde bağımlılığını kötüleştirdiğini buldu.
Trafik kazaları da başka bir sorun.
ABD’de yapılan araştırmalara göre, baharda saatlerin ileri alınmasının ardından ölümcül trafik kazaları artıyor.
Bir çalışmada, saatlerin ileri alınmasının ölümcül trafik kazası riskini yüzde 6 oranında artırdığı tahmin edildi.
Araştırmacılar, bunun ülke genelinde insanların bir saatlik uykudan mahrum kalmasına bağlı olduğunu düşünüyor.
Peki saatlerin ileri alınması neden bu kadar büyük bir etki yaratıyor?
Nedeni, vücudun biyolojik saati olarak bilinen sirkadiyen ritmi altüst etmesi. Bu, her birimizin 24 saatlik iç ritmidir ve ne zaman uyuyup uyanacağımızı belirler.
Beynimizin bu iç saati düzenlemede kullandığı temel sinyal ise gün ışığı.
Akşam ışık azaldığında, beynimizdeki epifiz bezi melatonin salgılamaya başlar ve bu da uyku hissini tetikler.
Sabah ışık perdelerden içeri girdiğinde ise melatonin üretimi durur, bunun yerine kortizol salgılanır ve bu da uyanıklık sağlar.
Bahar aylarında saatlerin ileri alınmasıyla akşamları daha uzun süre aydınlık olur.
Bu da melatonin üretimini engelleyerek uykuya dalmayı zorlaştırır.
Sabahların kararması ise insanların doğal olarak uyanmadan kalkmalarına yol açar.
Bu bir saatlik uyku kaybı, sadece o geceyi değil, sonraki günleri de etkileyebilir. Uyku bölünmeleri artar ve bu durum bir hafta boyunca devam edebilir.
2024 yılında İngiltere’de yapılan bir çalışma, 11 binden fazla kişinin uyku süresini inceleyerek, baharda saatler ileri alındığında ortalama uyku süresinin önceki haftaya göre 65 dakika azaldığını, ancak geçiş sonrasında bir miktar telafi uykusu görüldüğünü tespit etti.
Oxford Üniversitesi’nden endokrinoloji profesörü ve Sir Jules Thorn Uyku ve Sirkadiyen Sinirbilim Enstitüsü eş direktörü David Ray insanların kendi haline bırakıldığında, iç biyolojik saatleri doğal olarak gün ışığı döngüsüne uyum sağladığını söylüyor.
Ancak sorunun, zamanı keyfi olarak değiştirdiğinizde ortaya çıktığını kaydeden Prof. Ray, şunları söylüyor:
“Çünkü insanlar hayatlarını saate göre değil, biyolojik saatlerine göre yaşarlar. Biyolojik olarak sabah 7 olduğunu hissederken, duvardaki saat 6’yı gösteriyorsa, bu bir saatlik uyumsuzluk bile fark yaratır. Çok sayıda insana baktığınızda, bunun ciddi sonuçları olduğunu görürsünüz.”
“Saate karşı yaşayan” kişiler arasında vardiyalı çalışanlar da bulunuyor.
Araştırmalar, vardiyalı çalışanların ruhsal ve bedensel hastalıklara yakalanma olasılığının çok daha yüksek olduğunu gösteriyor.
Bu kişilerde diyabet, obezite, kalp hastalıkları ve kanser oranı daha fazla. Ayrıca vardiyalı çalışanların ortalama yaşam süresi daha kısa.
Küçük zaman farkları bile ölçülebilir etkilere neden olabiliyor.
Örneğin, bir saat diliminin batı ucunda yaşayan insanların, aynı şekilde vardiyalı çalışanlarda görülen sağlık sorunlarına daha yatkın olduğu saptanmış.
Uyku bilimciler, bunun sebebinin, bu kişilerin biyolojik saatlerinin her gün neredeyse bir saat kadar kaymış olması olduğunu söylüyor. Bu da yaz saati uygulamasının uzun vadede benzer sağlık riskleri yaratabileceğini düşündürüyor.
“Yaz saati uygulamasının net sonucu, insanların sabahları bir saat erken kalkmak zorunda kalması” diyen Prof. Ray şunları söylüyor:
“Yani altı ay boyunca insanları biyolojik saatlerinden bir saat geri bir yaşama zorlamış oluyoruz. Bu küçük bir fark gibi görünse de milyonlarca insan için uygulandığında tamamen önlenebilir birçok hastalık anlamına geliyor.”
Saatleri geri almak nasıl etkiliyor?
Peki ya sonbaharda saatlerin geri alınması?
Bir saat fazla uyumanın harika bir etkisi olacağını düşünebilirsiniz, ama durum o kadar da iyi görünmüyor.
Araştırmalar, insanların bu ekstra bir saatlik uyku fırsatını tam olarak değerlendirmediğini gösteriyor.
Ortalama olarak, insanlar saatlerin geri alındığı Pazar günü önceki haftaya göre sadece 33 dakika daha fazla uyuyorlar. Ardından hafta boyunca yeniden uykusuzluk yaşamaya başlıyorlar.
Bazı araştırmalar, sonbaharda saatlerin geri alınmasıyla depresif dönemlerin arttığını da ortaya koyuyor.
Danimarka’da 1995-2012 yılları arasındaki verileri inceleyen araştırmacılar, saat değişiminden sonraki 10 hafta içinde majör depresyon vakalarının yüzde 11 oranında arttığını buldu.
Ancak Londra Ekonomi ve Siyaset Bilimi Okulu’ndan sağlık ekonomisi profesörü Joan Costa-i-Font, sonbahar geçişinin bazı olumlu etkileri olabileceğini düşünüyor.
1984’ten 2018’e kadar 30 bin kişiyi izleyen araştırmasında, katılımcılara düzenli olarak uyku, sağlık, ruh hali ve yaşam memnuniyetiyle ilgili sorular yöneltilmiş.
Sonuçlar, sonbaharda saatlerin geri alınmasının bazı faydalar sağladığını, ancak bahar dönemindeki olumsuzlukları telafi edecek kadar güçlü olmadığını göstermiş.
Costa-i-Font, “Sonbaharda saatlerin geri alınması insanların ortalama 40 dakika daha fazla uyumasını sağlıyor” diyor.
“Bu da insanların daha enerjik, iyi hissetmelerine yol açıyor.”
Ancak genel tabloya bakıldığında, bahar dönemindeki olumsuz etkiler bu faydaları gölgede bırakıyor.
Costa-i-Font’un çalışması, saatlerin ileri alınmasının yaşam memnuniyetini yaklaşık yüzde 1,44 oranında azalttığını ve uyku, yorgunluk ve stres üzerinde olumsuz etkiler yarattığını gösteriyor.
Araştırmaya göre, yılda iki kez yapılan saat değişikliğinin ekonomilere kişi başı 750 euro kaybettirdiği tahmin ediliyor.
“Çoğu insan bunun önemli olmadığını düşünüyor. Sonuçta sadece bir saat fark var” görüşünü paylaşan Costa-i-Font “Ama herkesin günlük rutini bir saat kayıyor ve bu da büyük bir kargaşaya neden oluyor” diyor.
Yaz saati uygulamasını kaldırmalı mı?
Peki, yaz saati uygulamasını tamamen kaldırmalı mıyız?
Avrupa Parlamentosu 2019 yılında bunu kaldırmak yönünde oy kullandı, ancak karar hâlâ uygulanmadı.
Sorun, ülkelerin hangi saat diliminde kalacakları konusunda anlaşamaması.
Çoğu ülke yaz saatini tercih ediyor, ancak bilim insanları bunun doğru olmadığını söylüyor.
Prof. Ray, “Çoğu sirkadiyen biyolog, aslında kış saatinin sağlığımız için daha iyi olduğunu düşünüyor” diyor.
Sonbaharın karanlık akşamlarında pek çok ülkede saatleri geri almaya hazırlanırken, en azından şunu bilerek teselli bulabilirsiniz: Daha erken kararan akşamlar, daha iyi bir uyku anlamına geliyor ve buna hepimizin ihtiyacı var.
