Suriye’de Aralık ayından bu yana Ahmed Şara liderliğindeki yönetim, birçok alanda olduğu gibi ülkede kullanılan para biriminde de bütünlüğü sağlamaya çalışıyor.
Ancak Türkiye destekli muhaliflerin iç savaş boyunca kontrol ettiği bölgelerde Türk Lirası (TL) kullanımı bugün hâlâ yaygın olarak sürüyor.
Suriye’de iç savaş döneminde Türkiye destekli muhalif grupların elinde olan bölgelerde; Afrin, Cerablus ve El Bab’da TL kullanılmaya başlandı.
Bugün Suriye’nin geçici devlet başkanı olan Ahmed Şara’nın lideri olduğu Heyet Tahrir eş-Şam (HTŞ) örgütü de İdlib’i kontrol ediyordu ve bölgede TL kullanımı zorunluydu.
Tüm bu bölgeler Suriye’nin kuzeybatısında Türkiye sınırında. Türkiye ile olan yoğun ticaretin yanı sıra iç savaş boyunca eğitim, sağlık, elektrik, temizlik, posta servisi gibi hizmetler de bu bölgelerde büyük oranda Türkiye tarafından sağlanıyordu.
BBC Türkçe‘ye konuşan Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD) Araştırma Direktörü Yardımcısı ve Londra’da King’s College’da ekonomi dersleri veren Doç Dr. Cevat Giray Aksoy, bu bölgelerde TL kullanımının “genel fiyat istikrarını ve kamu hizmetlerinin sürekliliğini sağlamak açısından kritik bir rol oynadığını” söylüyor:
“Maaşların Türkiye tarafından düzenli olarak TL ile ödenmesi, eğitim, sağlık ve altyapı hizmetlerinin aksamadan yürümesini sağladı ve bu da politik olarak kırılgan olan bölgelerde tansiyonu düşürdü.”
Aksoy’a göre bu durumun Türkiye’ye etkisi de, “yumuşak gücüne” katkı sağlaması oldu:
“Türkiye açısından ise bu durum, ekonomik bağımlılık üzerinden kurulan ‘yumuşak güç’ stratejisinin bir parçası olarak, diplomatik etkinin artmasına katkıda bulundu. Her ne kadar kamu maliyesi açısından ek bir yük getirse de, bu stratejik etkinin artması siyasi hedefler açısından önemliydi.”
Suriye’de 8 Aralık 2024’te dönemin Devlet Başkanı Beşar Esad’ın Rusya’ya kaçması sonrası Ahmed Şara,para birimi konusunda ülkede bütünlük sağlayacağını ve tüm bölgelerde sadece Suriye Lirası kullanılacağını duyurdu.
‘TL’den Suriye Lirası’na geçmek bizi çok zorlar’
İdlib’deki yerel yönetimde çalışan Ahmed (Şam’daki yönetime bağlı ve basına konuşma izni olmadığı için takma isim kullanmamızı istiyor), alınan kararlara rağmen hiçbir değişiklik olmadığını söylüyor:
“İdlib’de hükümete bağlı çalışanlar hâlâ aynı şekilde burada kurulan PTT ofisleri üzerinden Türk Lirası’yla maaş alıyor. Uzun zamandır herkesin Suriye Lirası üzerinden maaş alması için çalışma yapılıyor ancak henüz hiçbir şey değişmedi.
“Ama bizim için bu değişim birçok karmaşaya sebep olur çünkü burada hâlâ Türk Lirası geçerli her yerde. Alışverişimizi, ödemelerimizi hep TL ile yapıyoruz.”
Ahmed Şara yönetime geldikten sonra üç ay içinde Türkiye ile sınır kapılarından giren mallara da gümrük vergisi uygulamaya başladı.
Ülkenin ekonomisini toparlama ve iç savaş boyunca farklı grupların elinde olan ve farklı vergiler uygulanan sınır kapılarında bütünlük sağlamak için tüm ürünlere tüm sınırlarda aynı oranlarda gümrük vergisi uygulanmaya başlandı.
Bu adım, İdlib’de ciddi fiyat artışlarına sebep oldu. İç savaş boyunca Türkiye’den vergisiz giren ürünler, Suriye’nin diğer bölgelerine göre de daha ucuzdu.
Ülkenin diğer bölgelerinden elektronik eşya ve bazı lüks gıda malzemeleri için hem halk hem de tüccarlar İdlib’e gidip alışveriş yapıyordu.
Yeni vergilerle birlikte fiyatlar artınca bu gelir kapısı da kapanmış oldu.
“Burada enflasyon çok yükseldi. Bu şartlar altında bir de TL’den Suriye Lirası’na geçiş yapmak bizi çok zorlar” diyerek kaygılarını anlatıyor Ahmed.
Birçok hizmet hâlâ Türkiye tarafından sağlanıyor
Halep kırsalı, İdlib, Afrin gibi Türkiye’ye sınırı olan birçok bölgede telefon şebekeleri, elektrik gibi kritik önemdeki hizmetler Türk kurumları tarafından karşılanıyor.
Ahmed bu durumu şöyle anlatıyor:
“Ben İdlib’in merkezinde yaşıyorum. Burada elektrik yıllardır çok iyi çalışıyor. Suriye tarafından elektriği sağlanan bölgelerde her gün 5-6 saat kadar kesinti yaşanıyordu, bildiğim kadarıyla hâlâ yaşanıyor. Biz hiç böyle bir sıkıntı yaşamadık. Çok nadiren elektriğimiz kesildi, o kesintiler de hep çok kısa sürdü.”
Bölgede yaşayanlar arasında bu konuda endişeli olanlar olsa da, Şam yönetiminin tüm hizmetleri tek elde toplaması ve tek para birimine dönme çalışmaları devam ediyor.
BBC Türkçe‘ye konuşan, TED Üniversitesi’nden, Suriye ekonomisi üzerine çalışmaları olan Doç. Dr. Bezen Coşkun, Şara’nın bunu merkezi hükümetin egemenliğini güçlendirmek için yaptığını söylüyor:
“Özellikle para birimi alanında tam egemenliğin sağlanması, ülkenin farklı kesimlerinde farklı para birimlerinin kullanılmasının önüne geçilmesi için kararlar alındığını görüyoruz.
“Ulusal para biriminin kullanılmasını zorunlu hale getirmek Suriye’de para birimi egemenliğinin tam olarak sağlanması anlamına gelecektir.”
Türkiye de Suriye’de merkezi hükümetin güçlenmesini destekliyor.
Birçok kamu çalışanı maaşlarını TL ile alıyor
Doç. Dr. Coşkun, Türkiye’nin 2016 yılından beri dış ticarette yerel para birimi kullanımını destekleme kararını ve Rusya’yla yapılan ithalat-ihracat işlemlerinde Türk Lirası ve Ruble kullanılmaya başlandığını hatırlatıyor:
“Bu politika ile uluslararası sistemde Türk Lirasının gücünün artırılması hedefleniyordu. Bunun için atılan bir diğer adım da Suriye’de Türkiye destekli muhaliflerin kontrolündeki bölgelerde TL kullanılması oldu. Bu, o dönem hâlâ merkezi hükümetin başında olan Esad’ın otoritesinin tanınmadığı anlamına da geliyordu.”
Türkiye, Suriye’deki rejim değişikliği sonrası Şam’daki diplomatik temsilciliğini yeniden açtı, birçok bakan ve Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT) Başkanı İbrahim Kalın Şam’ı ziyaret etti.
Esad döneminde Türkiye destekli silahlı muhaliflerin varlığının yanı sıra, Cerablus bölgesinde yine Türkiye destekli Suriye Geçici Hükümeti yönetimdeydi.
Bu hükümete bağlı yerel meclislerin üyeleri, polis, asker güçleri ve çöp toplama, ulaşım gibi hizmetleri veren çalışanların maaşları Türkiye tarafından TL ile ödeniyordu.
Türkiye’den idari mülkiye amirleri buralarda görev yapıyordu.
BBC Türkçe‘nin üst düzey bir diplomatik kaynaktan aldığı bilgiye göre, Türk yetkililerle yaptığı görüşmeler sırasında Şara, “Devlet içinde devlet olmaz” görüşünü dile getirdi. Ankara, bunu üzerine merkezi yönetimin tüm Suriye üzerinde hakimiyetini kurması ve ülkede bütünlüğü sağlamasına destek olmak amacıyla Geçici Hükümet’in varlığını sonlandırmaya karar verdi.
30 Haziran’da Geçici Hükümet’in elinde tuttuğu tüm kamu kurumları, hükümet birimleri, adalet sarayları, cezaevleri, yerel meclisler, tümü Şam yönetimine devredildi.
Kendisine Suriye Milli Ordusu adını veren muhalif birlikler de Suriye ordusuna entegre oldu.
Bu geçici yönetim asıl gelirini sınır kapılarında geçişlerden aldığı ücretlerden karşılıyordu. Sınır kapıları da merkezi yönetime devredildi. Merkezi yönetim de yeni gümrük vergileri uygulamaya başladı.
Ancak merkezi yönetimle tüm bu entegrasyon ve bütünlüğe rağmen bu bölgelerde çalışanlar hâlâ PTT’ler üzerinden maaşlarını TL ile alıyor.
Bugün Halep’te yaşayan ancak uzun yıllar boyunca Cerablus’ta Türkiye destekli Geçici Hükümet’te üst düzey görev yapan bir isim BBC Türkçe‘ye şunları söyledi:
“TL’yi teşvik edişimizin sebebi rejim ekonomisini zayıflatmak içindi. Suriye Lirası’nı hiçbir zaman yasaklamadık. Ama o dönem HTŞ yasaklamıştı. Şimdi yine kendileri Suriye Lirası’nı geçerli hale getirmeye çalışıyor. Ama devlet çalışanları bile TL ile maaş almaya devam ediyor.
“Şu an bu bölgede tüm marketlerde, dükkanlarda TL geçiyor. Devlet bankaları hem Suriye hem Türk Lirası’yla iş yapıyor. Bir kahve içmeye çıksanız TL ile içersiniz. Elinizdeki Suriye Lirası’nı kolaylıkla herhangi bir bakkalda TL’ye çevirip Türkiye’ye geçip alışveriş yapıp dönebilirsiniz.”
Türkiye, 2016 ve 2017’de düzenlediği Fırat Kalkanı Harekâtı ve 2018’de gerçekleştirdiği Zeytin Dalı Harekâtı sonrası, bu bölgelerde PTT büroları kurmuştu.
Bu kapsamda bölgedeki PTT ofisleri üzerinden piyasaya daha fazla banknot ve madeni para sokulmuştu.
Doç. Dr. Aksoy, TL’nin geçici bir çözüm olarak kullanıldığını hatırlatıyor ve Suriye’deki durumun stabil hale gelmesi halinde, ikili ilişkilerin bu konunun dışında olumlu şekilde gelişebileceğini söylüyor:
“Türkiye’nin yeniden yapılanma sürecine katılımı, gelecekteki ekonomik etkiler açısından çok daha belirleyici olacak. Özellikle Türkiye merkezli şirketlerin Suriye’nin yeniden inşasında aktif rol alması, hem ihracat hem de hizmet sunumu açısından daha kalıcı ve olumlu etkiler yaratabilir.”
TL kullanımının azalmasının Türkiye’ye etkisi ne olur?
Türkiye’nin 2024 yılında Suriye’den ithalatı 437,5 milyon dolarken ülkeye ihracatı 2 milyar dolar düzeyindeydi.
Bu ihracat ve ithalatın önemli bir kısmında İdlib ve HTŞ de rol oynadı.
Doç. Dr. Aksoy’a göre bugün sınırda ortaya çıkan enflasyonun ya da TL kullanımının azalmasının Türkiye’ye ciddi bir etkisi olmaz:
“Bu bölgelerle olan ticaret hacmi toplamda sınırlı olduğu için, kısa vadede Türkiye ekonomisi üzerinde önemli bir etkisi olması beklenmez. Ancak Suriye tarafında vergi toplama kapasitesinin artması, kaynakların doğru kullanılması halinde bölgedeki ekonomik toparlanmayı destekleyebilir. Bu da uzun vadede Türkiye için olumlu yansımalar doğurabilir, özellikle yeniden yapılanma sürecine dahil olma potansiyeli açısından.”
2016’da El Kaide’den kopmasının ardından kendi mali ve yönetim birimlerini oluşturan HTŞ, 2018’de Watad isimli bir petrol şirketi kurdu ve Türkiye’den petrol ürünleri satın almaya başladı. Bunun finansmanını da Sham Bank isimli kendi oluşturduğu banka üzerinden sağladı.
Bu firmaların yöneticileri bugün Şam’da, ikisi de Merkez Bankası’nda birer yönetici odasına sahip. Ve İdlib’de Türkiye’yle yürüttükleri ticari ilişkileri bugün Şam’dan yönetiyorlar.
61 yıllık Baas yönetimi sırasında çoğunlukla Esad ailesine yakın isimlerin yönettiği büyük devlet şirketleri ve para ilişkilerini, bugün bu yöneticiler yeni yönetime yakın iş insanlarına aktarmaya çalışıyor.
Doç. Dr. Coşkun, “Türkiye Esad sonrası dönemde Suriye’nin yeniden inşasında aktif bir rol oynamak isteyen uluslararası aktörlerden biri ve Suriye’nin geleceği ile ilgili olarak almak istediği pozisyonda, Suriye’de TL kullanılıp kullanılmaması çok etkili değil” diyor ve ekliyor:
“Türkiye, yeni hükümet Suriye’de istikrarı sağlayıp siyasi birliği kurduktan sonra, Suriye’de tam anlamıyla barış sağlandıktan sonra altyapı projeleri için Suriye’de yer almak istiyor. Bu da Ankara’nın Suriye’deki yumuşak gücünü daha farklı bir alana kanalize ettiğini gösteriyor.”
